چرا که پنهان زیستی حضرت مهدی (عج) نه فقط چگونگی زندگی ایشان را در هاله ای از اسرار فرو برده که بسیاری از موضوعات مربوط به حیات آن حضرت (عج) را نیز جزء امور پنهان نظام هستی قرار داده است.

 

از این رو، یکی از مهم ترین این امور پنهان، محل زندگی آن حضرت (عج) در طول غیبت ایشان است که بسیاری علاقمندند بدانند آن امام غریب (عج) در کدامین بخش از کره خاکی به گذران عمر می پردازد و کدامین قسمت از زمین افتخار این منزلت را دارد؟ با سیری در کلام نوانی معصومین علیهم السلام شاید بتوان تا اندکی این معما را گشود.

 

در روایات به محل زندگی آن حضرت (عج) اشاراتی شده است اما روایات در این زمینه به دو دوره غیبت صغرا (از سال 260 تا 329 قمری) و دوران غیبت کبری تقسیم بندی می شود.

 

۱ - محل زندگی در دوران غیبت صغرا  

 

غیبت صغرا عبارت است از دوران پنهان زیستی کوتاه مدت حضرت مهدی علیه السلام که طبق دیدگاه مشهور با شهادت امام عسکری علیه السلام در سال 260 قمری آغاز شده و با رحلت چهارمین نایب خاص آن بزرگوار (عج) در سال 329 به پایان رسیده است که در مجموع نزدیک به ۷۰ سال می شود.

 

اگر چه به روشنی محل زندگی آن حضرت (عج) در این دوران مشخص نیست و از برخی روایات و قرینه ها به دست می آید که این مدت را حضرت (عج) به طور عمده در دو منطقه سپری کرده اند؛ یکی منطقه عراق و دیگری مدینه. 

 

از امام صادق علیه السلام در این زمینه نقل شده است که فرمودند: «برای حضرت قائم علیه السلام دو غیبت است یکی کوتاه و دیگری طولانی. در غیبت نخست جز شیعیان مخصوص از جای آن حضرت خبر ندارند و در غیبت دیگر جز دوستان مخصوصش از جای او خبر ندارند. »

 

در دوران غیبت صغرا از سفیران چهارگانه (نواب خاص) کسی نزدیکتر به  آن حضرت (عج) ذکر نشده است و ایشان نیز همگی در عراق زندگی می کردند و همواره با حضرت در ارتباط بودند و توقیعات فراوانی از طرف حضرت به دست آنها می رسید و بنابراین می توان گفت: بخشی از عمر آن حضرت در این دوران درعراق سپری شده است.

 

دسته ای از روایات به صورت مطلق (بدون در نظر گرفتن صغرا و کبرا بودن غیبت) زندگی حضرت را در دوران غیبت، در مدینه ذکر کرده اند که با توجه به روایات دسته نخست می توان گفت: ممکن است بخشی از دوران غیبت صغرا در مدینه سپری شده باشد.

 

امام باقر علیه السلام در این باره فرمودند: «به ناگزیر برای صاحب این امر، عزلت و گوشه نشینی خواهد بود .... و طیبه(مدینه) چه منزلگاه خوبی است.»

 

بنابراین جمع بین دو دسته روایات به این صورت است که آن حضرت (عج)‌در مدینه حضور داشته اند، ولی به سبب ارتباطی که آن حضرت با نواب داشته اند، بخشی از عمر خود را در عراق سپری کرده اند.

 

2. محل زندگی در دوران غیبت کبرا

 

غیبت کبرا به مدت زمان پنهان زیستی حضرت مهدی علیه السلام گفته می شود که با وفات آخرین نایب خاص در سال 329 قمری آغاز شد و همچنان ادامه دارد و فقط خداوند متعال است که پایان آن را می داند. همانگونه که پنهان زیستی حضرت در این دوران به کمال میرسد و نیابت مانند دوران غیبت صغرا وجود ندارد محل زندگی آن حضرت نیز نامشخص تر می شود. 

 

در این دوران است که هرگز نمی توان به طور قطع مشخص کرد آن حضرت کجا زندگی می کند. البته روایات به محل های گوناگونی اشاره کرده اند که از جمله آنها می توان به چند مورد اشاره کرد.

 

الف) مدینه

 

برخی از روایات به صورت عام و بدون قید زمان غیبت صغرا، مدینه را جایگاه آن حضرت در دوران غیبت دانسته اند.

 

 

 

ب) ناحیه ذی طوی

 

ناحیه ذی طوی در یک فرسخی مکه و داخل حرم قرار دارد و از آن جا خانه های مکه دیده می شود. برخی روایات آن محل را مکانی معرفی کرده اند که حضرت بخشی از زمان غیبت را در آنجا سپری می کنند.

 

امام باقر علیه السلام در این باره فرمود: «صاحب این امر را در برخی از این دره ها غیبتی است و با دست خود به ناحیه ذی طوی اشاره کرد.»

 

ج) دشت ها و بیابان ها

 

 از برخی روایات نیز استفاده می شود که آن حضرت در طول غیبت محل خاصی ندارند و همواره در سفر به سر می برند.

 

از امام باقرعلیه السلام نقل شده که وقتی شباهت های حضرت مهدی علیه السلام به انبیا را بیان می کردند، چنین فرمودند: «واما شباهت او به عیسی جهان گردی (نداشتن مکان خاص) است.»

 

هم چنین چنان چه بپذیریم آن چه به نام شیخ مفید صادر شده توقیع حضرت مهدی علیه السلام است، در آن جا نیز به نامعلوم بودن مکان حضرت اشاره شده است.

 

در آن نوشته چنین بیان شده است: « با این که ما بر اساس فرمان خداوند و صلاح واقعی ما و شیعیان مومن مان تا زمانی که حکومت دنیا در اختیار ستمگران است، در نقطه ای دور و پنهان از دیده ها به سر می بریم....»

 

این نامعلوم بودن محل زندگی آن حضرت در دوران غیبت کبرا سبب شده تا عده ای به گمانه زنی هایی سست و واهی بپردازند و به طرح محل هایی که اثبات آنها کاری بس مشکل است، روی آوردند. افسانه جزیره خضرا و مثلث برمودا و ... حکایت هایی است که در تاریخ پر فراز و نشیب این اعتقاد سترگ رخ نموده است ولی همواره روشن گران این عرصه ، مردم را از فرو غلتیدن در بیراهه ها حفظ کرده اند.

 

البته پیش از آن نیز، بی خبرانی به شیعه تهمت زده اند که آنها معتقدند حضرت مهدی علیه السلام در دوران غیبت در سرداب سامرا زندگی می کند که در این جا مناسب است اشاره ای کوتاه به آن داشته باشیم. بیشتر خانه ها در مناطق گرم سیر عراق از گذشته سرداب(زیر زمین) داشت تا ساکنان خانه از شدت گرمای تابستان در امان باشند. خانه حضرت عسکری علیه السلام در سامرا نیز دارای سرداب بود.

 

این سرداب محل زندگی و عبادت امام هادی، امام عسکری و حضرت بقیه الله علیهم السلام  بود و دیدارها با حضرت (عج) (در زمان پدر) در همین منزل و در همین سرداب صورت می گرفت. به همین جهت شیعیانی که پس از شهادت امام عسکری علیه السلام برای زیارت قبر آن امام و پدر بزرگوارشان علیهمالسلام وارد سامرا می شدند، پس از زیارت قبر آن بزرگواران (ع)، در محل عبادت سه امام بزرگوار علیهم السلام نماز می خواندند و آن جا را زیارت می کردند.